इस्लामी स्टेट या संघटनेचा नायनाट करायचं अमेरिकेनं ठरवलंय. ते योग्य दिसतय. आज घडीला इस्लामी स्टेट या दहशतवादी क्रूर संघटनेला पायबंद घालण्याचा दुसरा मार्ग दिसत नाहीये.

इस्लामिक स्टेट – इस्लामी राज्य (इरा)  ही संघटना खलास करण्यासाठी अमेरिकेनं जगातल्या पंधराएक देशांचं एक गाठोडं  बांधलं  आहे. इराचा धोका या कापडात पंधरावीस वस्तू  बांधण्यात आल्या आहेत.  अमेरिका आपलं सैन्य इराक-सिरियात उतरवणार नाही. ड्रोन प्रणाली, शस्त्रं आणि पैसा या तीन वाटांनी अमेरिका इराविरोधी कारवाईत भाग घेईल. इतर देशांनी पैसे आणि सैनिक या मोहिमेत गुंतवावेत अशी अमेरिकेची अपेक्षा आहे.

अमेरिकेच्या हिताला इराचा धोका कसा आहे? दोन अमेरिकन पत्रकार इरानं मारले. इराकमधे अमेरिकेची बरीच माणसं आणि आस्थापना आहेत. इराकमधल्या तेल उद्योगात अमेरिकेची गुंतवणूक आहे. ते सारं अमेरिकेला वाचवायचं आहे. 

सौदी अरेबिया, जॉर्डन, कतार, बहारीन, इजिप्त इत्यादी देशांना इराचा धोका कसा आहे? हे देश सुनी बहुसंख्यांकांचे देश आहेत. इरा ही उघडपणे सुनींची संघटना आहे. तरीही इजिप्त-सौदी इत्यादींना धोका वाटतो याचं कारण इरा ही केवळ सुनी संघटना नाही. ती दहशतवादी आहे, इराला अभिप्रेत असलेल्या इस्लामचं राज्य इराला जगात आणायचं आहे. 

अल्ला, कुराण, शरिया आणि जिहाद या चार कल्पनांचा पुरस्कार इरा करतं. पण या कल्पना इस्लामी जगामधे वेगवेगळ्या रीतीनं विचारात घेतल्या जातात. इस्लामी जगांची सरकारं त्या  वेगळ्या रीतीनं घेतात आणि इस्लामी जगातली जनता वेगळ्या रीतीनं घेते. अल बगदादी या माणसाला जे वाटतं तो इस्लाम, अल बगदादीला सुखावह वाटतो तोच खरा इस्लामी आचार अशी इराच्या इस्लामची सुटसुटीत व्याख्या करता येईल. अशा अल बगदादीला इराक, सीरिया, मध्यपूर्व आणि नंतर सगळ्या जगातल्या सत्ता हव्या आहेत. जगाला ते मान्य होण्यासारखं नाही.

इस्लामी राजवटींची गोची वेगळी आहे. त्यांना इराचा धोका वाटतो कारण त्यांना त्यांच्या त्यांच्या देशातल्या स्वतःच्या राजवटी टिकवायच्या आहेत. वर उल्लेख केलेल्या देशांमधे लोकशाही नाही,  घराणेशाही आहे. इजिप्तमधे लष्करशाही आहे. त्या देशातल्या सत्तांना सत्तेवरची आपली पकड सोडायची नाहीये. इरा ही संघटना त्या सत्ताधाऱ्यांना आव्हान देत आहे ही त्यांची पंचाईत आहे. एका परीनं सौदी-इजिप्त आणि इरा यांच्यात फरक नाहीये. फरक आहे तो सत्तेवरची पकड टिकवण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या पद्दतीच्या तीव्रतेचा. इजिप्त आणि सौदीत विरोधकांचा छळ होतो पण तो छळ इरासारख्या अती क्रूर नाही येवढंच. इजिप्तमधे आणि सौदीत माणसांना आजन्म तुरुंगवास सहन करावा लागतो, छळही सहन करावा लागतो. इरा त्या भानगडीत न पडता हात पाय तरी तोडेल किंवा शिरच्छेद करून टाकेल.

तेव्हा इरा आणि अरब इराविरोधक यांच्यातले मतभेद आहेत ते हातपाय तोडणं, शिरच्छेद करणं आणि जन्मभर छळत करत रहाणं याच्यातलाच. सत्तेशी मतभेद असणं, समाजाचं संचालन करणाऱ्या प्रणालींबद्दल भिन्न विचार असणं, बहुमताला मान्य असलेल्या विचारानं सत्ता चालवणं या लोकशाही तत्वाला इरा आणि इजिप्त-सौदी दोघांचाही पाठिंबा नाही. 

इराण हा शिया देश. त्यामुळं त्याला तर सुनी इराचा बंदोबस्त झाला तर हवाच आहे. पण इराणलाही मोकळा लोकशाही समाज नको आहे.  शिया  विचारांच्या पलिकडं इराणमधे कोणताही राजकीय, धार्मिक, सेक्युलर ( धर्मनिरपेक्ष) विचार इराणला नको आहे. त्या अंगानं इराणचा इराला विरोध आहे. 

अमेरिकेनं बांधलेल्या गाठोड्यातल्या वस्तू किती वेगवेगळ्या आहेत ते यातून लक्षात यावं. इराला संपवण्याबाबत सर्व वस्तूंचं एकमत आहे. परंतू अमेरिकेत लोकशाही आहे, तशी लोकशाही आपल्या समाजात असावी, तशी लोकशाही देरसवेर आपण स्थापन करावी असं गाठोड्यातल्या अरब वस्तूंना वाटत नाहीये. इराणलाही तसं वाटत नाहीये. गंमत पहा. इराणमधे जेव्हां मुसादेगचं पहिलं वहिलं लोकांनी निवडून दिलेलं सरकार इभं राहिलं तेव्हां अमेरिकेनंच ते पाडलं. शहा या राजाला अमेरिकेनं पैसे, शस्त्र इत्यादी देऊन राज्यावर बसवलं. कारण अमेरिकेच्या मते मुसादेग यांचं सरकार समाजवादी सरकार होतं. म्हणजे अमेरिकेच्या लोकशाहीलाही अरब-इराणी कंगोरा आहेच. अमेरिकेला स्वतःच्या समाजात लोकशाही हवी असते परंतू जगभरचे झोटिंग, लष्करशहा, लोकशाही न पाळणारे अमेरिका टिकवून ठेवते.

इरा ही संघटना अल कायदाचा फुटवा आहे. अल कायदाची निर्मिती आणि प्रसार अफगाणिस्तानात झाला. काही एका जागतीक परिस्थितीचं नेपथ्य़ अल कायदाच्या निर्मितीमागं आहे. मलेशिया, इंडोनेशिया असे देश वगळले तर साऱ्या जगभरच्या इस्लामी राजवटींमधे इस्लामी प्रजेतच असंतोष होता. बहारीन, सौदी, इजिप्त, लिबिया, ट्युनिशिया, येमेन, इराण, सीरिया इत्यादी सर्व राजवटींमधे सत्ताधीश भ्रष्ट आहेत आणि केवळ स्वतःचे खिसे भरतात असं स्थानिक इस्लामी प्रजेला वाटत होतं.ते खरंही होतं आणि त्याची खात्री प्रजेला पटली होती. फार मोठ्या संख्येनं आणि प्रमाणानं इस्लामी प्रजा त्रासात होती. या त्रासाचं कारण या याचा शोध इस्लामी प्रजा, विशेषतः तरूण घेत होते. धर्म हा एक माणसांना बांधणारा धागा असतो त्यामुळं युरोप आणि अमेरिकेत स्थायिक झालेले मुसलमानही इस्लामी प्रजेच्या असंतोषाचा विचार करत होते. पैकी युरोपीय-अमेरिकन तरूण कसा विचार करत होते याचा अंदाच झियाउद्दीन सरदार यांच्या इन सर्च ऑफ पॅराडाईझ या पुस्तकातून येतो. निधर्मी किवा नास्तिक न होता इस्लामी राहून आधुनिकतेचा स्वीकार कसा करता येईल, मुस्लीम असूनही स्त्रीवादी कसं रहाता येईल याचा विचार झियाउद्दीन करत होता. पण त्याच वेळी ओसामा बिन लादेन नावाचा माणूस केवळ  अराजकाकडं जाणारा, हिंसाकेंद्री आणि अतार्किक विचार मांडत होता. पैकी ओसामाचा विचार पुढं सरकला. अमेरिकेनं ओसामाला मारलं पण इरा हा फुटवा त्यातून उगवला.

एकीकडं इस्लामी समाजाचं अंतर्मुख होणं किंवा न होणं असा एक विषय. इस्लामी राजवटींनी लोकशाही आणि वैचारिक आधुनिकता न स्वीकारणं हा दुसरा विषय. मोकळ्या विचारांचा पाया असलेल्या अमेरिकन समाजानं आपली राजकीय आस्थापना म्हणजे सरकार  इस्लामी राजवटीच्या वळणावर जाऊ देणं असा तिसरा विषय. या तीन विषयांचे गुंते इराच्या या संघटनेच्या निर्मितीत आणि वाढीत आहेत.