राजकारणावर बोलत असतांना अमूक एक समाज फ्यूडल आहे असा उल्लेख सतत येत असतो. भारतात आणि विशेषतः पाकिस्तानात अजूनही समाज फ्यूडल आहे असा आरोप केला जातो. 

फ्यूडलचा अर्थ काय?

मध्य युगात लॅटिन भाषेत feudum असा शब्द होता, त्याचा अर्थ fee असा होता. फी म्हणजे मोबदला, एकादी गोष्ट केल्याबद्दल दिली जाणारी किमत, वस्तू किंवा पैशाच्या रुपात दिला जाणारा मोबदला.

मध्य युगात युरोपमधे राजे, सरदार, पुंड असे कोणीही कुठल्या तरी विभागावर हल्ला करून तो ताब्यात घेत. सतत युद्ध चालत. यामुळं माणसं आणि समाज असुरक्षित असत. यातून समाजानं वाट काढली. माणसं उठून एका ताकदवर माणसाकडं गेली आणि म्हणाली ‘ तुम्ही आम्हाला आक्रमणापासून वाचवा, बदल्यात आमची जमीन आम्ही तुम्हाला देतो, तुम्ही सांगाल ती कामं आम्ही करतो, जमीनीवर मजुरी करतो, युद्धात सैनिक म्हणून काम करतो ‘ वगैरे. म्हणजे संरक्षणाचा मोबदला. माणसं, गावं अशा रीतीनं संघटित होऊन एकाद्या बलवान माणसाला शरण जात.

राजा पहिला विल्यमनं या प्रथेला एक संस्थात्मक रूप दिलं. राजा विल्यमचा काळ होता १०२७ ते १०८७. विल्यमला विल्यम दी काँकरर असंही म्हणत. तो नॉर्मंडीचा ड्यूक होता. आता हे ड्यूक म्हणजे काय प्रकरण? पुन्हा त्या काळातल्या प्रतिष्ठित लॅटिन भाषेतल्या dux  या शब्दाचं लॅटिन ते फ्रेंच ते इंग्रजी असं रूपांतर. त्या लॅटिन शब्दाचा  अर्थ नेता. इंग्रजी लोक प्रत्येक गोष्टीचं संस्थेत रुपांतर करून टाकत. गावात, पंचक्रोशीत एकादा बलवान माणूस असतो. तो त्या विभागाचं नेतृत्व करतो. इंग्रज राजानं त्याचं नेतेपण संस्थात्मक करून त्याला ड्यूक अशी पदवी दिली. 

तर पहिला विल्यम नॉर्मंडी या फ्रेंच भागाचा पुढारी होता. त्यानं अनेक स्वाऱ्या करून इंग्लंड जिंकलं. इंग्लंड जिंकल्यावर त्यानं जाहीर करून टाकलं की  ” इंग्लंडमधील  सारी जमीन माझ्या मालकीची आहे. ही जमीन मी काही लोकांना, संरजामदाराना लीजवर देत आहे. त्या बदल्यात त्या सरंजामदारांनी आपलं इमान मला समर्पित करावं आणि वेळोवेळी मला युद्धात पैसे आणि सैनिक पुरवावेत.” 

नंतर सरंजाम दारांनी आपल्याकडली जमीन शेतकऱ्यांना कसायला दिली. म्हणजे जमिनीची मालकी राजाची आणि राजानं दिलेल्या अधिकाऱ्यामुळं सरंजामदाराची. शेतकऱ्यानं आपलं पोट भरण्यासाठी ती जमीन कसायची आणि उत्पन्नाचा एक भाग, शेतसारा, सरंजमादाराला द्यायचा. जमीन कसायला मिळाली त्याचा मोबदला, त्याचं भाडं. 

पहिल्या विल्यमनं या व्यवहाराला असं संस्थात्मक रूप दिलं. या व्यवस्थेला फ्यूडलिझम हे नाव पडलं. feudum, फ्युडलिझम.

हीच पद्धत भारतात ब्रिटीशांनी सुरु केली. जमीन ब्रिटीशांच्या मालकीची आणि शेतकऱ्यांनी शेतसारा द्यायचा.

जगात यथावकाश ही पद्धत रूढ झाली. आज भारतात जमिनीची मालकी सरकारकडं असते. सरकार ती उद्योगपती किंवा कोणालाही देतं तेव्हां शंभर, हजार वर्षांच्या भाडेपट्ट्यानं जमीन देतं. जमिनीची मालकी कोणाही व्यक्तीकडं संस्थेकडं नसते.

फ्यूडल व्यवस्थेत सरंजामदार किंवा जमिनदार नावाचा एक माणूस मधे होता. तो स्वतःच्या गरजा भागवण्यासाठी शेतकऱ्याकडून त्याच्या मनास वाटेल तितका सारा गोळा करत असे. पीक न येवो किंवा कमी येवो, सरंजामदार सारा वसूल केल्याशिवाय रहात नसे. कित्येक वेळा ठरल्यापेक्षा जास्त सारा तो वसूल करत असे.

 महादेव गोविद रानडे यांनी फ्युडलिझम या अन्यायकारी  व्यवस्थेला  न्यायावर आधारित रूप दिलं. त्यासाठी त्यांनी जमीन विषयक कायदे, शेतीची अर्थव्यवस्था, शेतीची अवस्था याचा अभ्यास केला. शेतसारा किती असावा, तो वेळोवेळी परिस्थिती नुसार कमी जास्तही केला जावा इत्यादी गोष्टी त्यांनी मांडल्या. जमीन, शेतकरी आणि राज्य यातला संबंध ब्रिटीशांच्या काळात लहरी आणि अन्यायावर आधारलेला होता. रानडे यांनी तो संबंध न्याय आणि आधुनिकता या आधारानं नव्यानं परिभाषित केला. रानडे यांनी फ्यूडल व्यवस्थेचं रूप बदलून न्याय आणि ज्ञान यावर आधारित आधुनिकतेचा पाया घातला. अर्थव्यवस्था आणि कायदा या दोन्हींचा अभ्यास आणि चिंतन रानडे यांनी केलेलं असल्यानं त्यांना हे जमलं.