टेरी मॅकडोनेल.

टेरी मॅकडोनेल.  प्रसिद्ध  न्यूजवीक आणि टाईम या साप्ताहिकाचं संपादन त्यांनी केलं. १९६९ मधे त्यांनी बातमीदारी आणि  छायाचित्रणाला सुरवात केली. १९७४ मधे ते सॅन फ्रान्सिस्को मॅगझीनचे सहायक संपादक झाले. तिथून सुरू झालेली त्यांची संपादन कारकीर्द २०१२ साली टाईम साप्ताहिकाच्या सल्लागार संपादकीय कामगिरीपर्यंत गाजत राहिली. त्यानंतर ते मुक्त पत्रकार झाले.

भटक्या टेरीचा बहुतेक वेळ प्रवासात जात असे. टॉम हँक्सचा फॉरेस्ट गंप आठवतोय? मुक्त जीवन जगणारा, अमेरिकाभर पळणारा, धाडसी, गंप. टेरीना पत्रकारीतला फॉरेस्ट गंप म्हणत.

अमेरिकन पत्रकारीत खेळ, मनोरंजन, धाडस, बेधडक, बिनधास्ती हे घटक टेरींनी आणले.  टेरीच्या सांगण्यावरून पत्रकार घटनास्थळी जाऊ लागले, घटना घडत असताना पाहू लागले. घटनांचे हज्जारो शब्दांचे वृत्तांत टेरीनी प्रसिद्ध केले. टेरी स्वतः कादंबरीकार होते. साहित्य आणि पत्रकारी यातल्या सीमारेषा पुसणारा मजकूर टेरीनी संपादित करून प्रसिद्ध केला.  एस्क्वायर, आऊटसाईड, रोलिंग स्टोन, स्पोर्टस इलस्ट्रेटेड, स्मार्ट या  त्यांनी संपादित केलेल्या पत्रिका.

टेरी मॅकडोनेल संपादक कसे झाले ?

एस्क्वायर या गाजलेल्या पत्रिकेचा संपादक टेरीना  म्हणाला- चल, कॅलिफोर्नियात एका ठिकाणी पार्टी आहे. ‘ सर्फर ‘ या पत्रिकेच्या संपादकानं आयोजित केलीय.  बरेच लेखक आणि बातमीदार येणार आहेत. टेरीच्या कारममधून दोघे निघाले. टेरी कार चालवत होते आणि बॉब बियर पीत होते. बॉबनं संपादन केलेले टॉम वुल्फ, ट्रुमन कॅपोटे, नॉर्मन मेलर अशा लेखकांकडून बॉबनं लेखन कसं मिळवलं ते टेरी विचारत होते. बॉबना वाटलं की टेरी हा बातमीदार किंवा लेखका होण्यापेक्षा संपादक होण्याच्याच लायकीचा आहे. बॉबनी टेरीना आपल्या पत्रिकेत सहायक संपादकपद दिलं.

संपादन म्हणजे काय ते बॉबनी सांगितलं. ” खोक्यातून उडी मारून बाहेर येणारं माकडाचा  विचार कर. ते संपादकाला साधायचं असतं.”

खोक्यातल्या माकडाचं प्रकरण काय आहे?

अमेरिकेत त्या काळात पॉप कॉर्नसारखा खाऊ मुलांना खोक्यातून मिळत असे.  या खोक्यात मुलांना एक सरप्राईज असे. एकाद्या प्राण्याची छोटी प्रतिकृती किंवा चित्रं किंवा एकादं कोडं. मुलांना पॉप कॉर्नपेक्षा या प्रतिकृतीची उत्सुकता असे. खोका उघडल्यावर काय बाहेर येईल ते सांगता येत नसे.  मुलं दुकानात गेली की टाचा उंचावून खोके शोधत आणि तिथल्या तिथं उघडत. त्यातून एकादं माकड बाहेर आलं की मुलं आनंदानं किंचाळत.

बॉबनं टेरीला सांगितलं की वाचक त्या मुलांसारखे असतात. त्यांना काही तरी सरप्राईज हवं असतं. काय हवं आहे ते त्यांना माहित नसतं. संपादकानं ते हुडकून त्याला द्यायचं. जे मिळेल ते नवं असायला हवं, ते वाचकांना आवडेल असं हवं.

तो काळ १९६० नंतरचा होता. दुसऱ्या महायुद्धानंतर जन्मलेली मुलं या काळात वयात आली होती. युद्धानंतर अमेरिकेत समृद्धी आली होती. या सममृद्धीनं अमेरिकन माणसापुढं प्रचंड ऐहिक सुखं आणून ठेवली होती. दारू होती, सेक्स होता, मादकं होती, गन होती, वेगवान कार होत्या. माणसं बेभान झाली होती.  बेभानी धुंदपार्ट्या, शिकारी, किमती कपडे आणि वस्तू, प्रसिद्धी इत्यादीमधून समृद्धी दिसत  होती. नट, दिद्गर्शक, संगितकार, गायक, पुढारी, लेखक प्रचंड प्रसिद्ध होत होते. प्रसिद्धी, दारू आणि महत्वाकांक्षा आणि निराशा या मिश्रणातून त्यांच्या आत्महत्याही होत होत्या. बहुतांश तरूणांना निव्वळ सुख हवं होतं.

याच वातावरणात एक वेगळा तरूणांचा वर्ग उदयाला आला. ते मानत की   निसर्ग हेच अंतिम सत्य. निसर्गावर आक्रमण करणारी आधुनिकता आणि औद्योगिकता याचा ते तरूण करत होते.  सरकार किंवा स्टेट नावाचं बंधन माणसावर असता कामा नये असं त्या विचाराचे लेखक म्हणत होते. या वैचारिक उधाणाला तात्विक-तत्वाज्ञान्मक बाजू आहे असंही काही लोक म्हणत होते. ऐहिक आनंद आणि अद्यात्मिक विचार अशा दोन बाजूनी माणसं विचार करत होती, वागत होती. सेक्स, पार्ट्या, धुंदी. दुसरीकडं गळ्यात रुद्राक्षाच्या माळा, हरेराम मंत्रजप आणि बुद्धविचार.

टेरी हा भटक्या, सतत भ्रमंती करणारा संपादक लोकांना वाचावंसं वाटेल ते देणारे लेखक, पत्रकार शोधत हिंडत असे. कधी विमानात, कधी एकाद्या गोल्फ कोर्सवर, कधी एकाद्या  लग्नाच्या पार्टीत, कधी एकाद्या बक्षीस समारंभात, कधी एकाद्या अंत्ययात्रेत त्याला लेखक भेटत. कोणीतरी टेरीना  विचारलं की बातम्यांचे विषय त्यांना कुठं आणि कसे सुचतात. टेरी म्हणतात की पत्रकाराला स्टोऱ्या कुठंही, केव्हांही सुचतात. तीच तर गंमत असते. चोविस तास पत्रकाराचं डोकं चालू असतं. सिनेमा पहाताना, टीव्ही पहात असताना, रस्त्यावर फिरत असताना, पुस्तक वाचत असताना, दुसरी पत्रिका वाचत असतांना, लोक काय बोलतायत ते ऐकत असताना, पार्टीत किंवा बारमधलं त्यांचं संभाषण ऐकताना, टॅक्सीची वाट पहात असताना. केव्हाही, कुठंही काहीही सुचतं, लेखक सुचतो, कोण काय लिहिल ते सुचतं. सकाळी उठल्यापासून रात्री झोपेपर्यंत. बऱ्याच वेळा लेखक सॅनफ्रान्सिस्को, शिकागो, न्यू यॉर्कमधल्या मदिरालयात भेटत असत. मदिरालयातली झिंग, तिथलं सिगरेट-मादकांच्या धुरानं भरलेलं वातावरण, तिथला गजबजाट, तिथले टेबलावर मुठी आणि ग्लासं आपटण्याचे आवाज. लेखक पत्रकार त्या वातावरणात रमत, विकसित होत. टेरीला आणि इतर समकालीन संपादकांना लेखक तिथं भेटत.

एडवर्ड (एड) पॉल एबी हा लेखक. त्याची मंकी रँच गँग ही कादंबरी तुफान गाजत होती. निसर्गवादी माणूस. त्याच्या कादंबरीचा नायक असे काऊबॉय.  अमेरिकाभर घोड्यावरून हुंदडणारे काऊबॉईज. अमर्याद निसर्ग, घोड्यांना अमर्याद स्वातंत्र्य. दुसऱ्या महायुद्धानंतर उद्योग वाढू लागले होते, शहरं वाढू लागली होती. एडचा या निसर्गावरच्या आक्रमणावर राग होता. एडच्या कादंबरीतले काऊबॉय हीरो शहरांसाठी-उद्योगासाठी जमीन घेणाऱ्यांविरोधात बंड करीत. एडचे काऊबॉईज धरणं फोडून टाका असं म्हणत.

अमेरिकेत अनेक राज्यं आणि गावं गजबजाटापासून दूर असतात. तिथं निव्वळ जंगलं असतात, निर्मनुष्य वाळवंट असतात, डोंगरं असतात आणि मनसोक्त हुंदडणाऱ्या नद्या असतात. अशाच एरिझोनामधे ओरॅकल या अनाम गावात एड रहात असे. त्याच्याजवळ फोन नव्हता. टेरीनं एडला एक पोष्ट कार्ड टाकलं. एकमेकांची केवळ नावं ऐकलेले दोघे भेटले.

एड खूप प्रसिद्ध असल्यानं त्याला भाषणाची आणि जेवणाची आमंत्रणं येत असत. त्यातलं एक आमंत्रण एका विश्वशाळेतलं होतं. तिथं जायचं तर टेरीच्या गावावरून जावं लागायचं. एड टेरीच्या घरी पोचला. म्हणाला, चला जाऊया, जेवायला.

टेरी म्हणाले- अरे बाबा, आमंत्रण तुला आहे, मला नाही. मी कसा येऊ आगंतुकासारखा.

एड म्हणाले- त्यात काय मोठंसं. आपलं जग आहे अनौपचारिक. आपण औपचारिकतेला फाट्यावर मारलय. चल.

एड टेरीकडं पोचला तेव्हा टेरीची  सहायक संपादक केरन तिथं होती. ती म्हणाली – मलाही यायचंय एडबरोबर. एडशी गप्पा होतील, दोस्ती होईल.

एड म्हणाला-चला, दोघंही चला.

तिघं जण टेरीच्या कारनं निघाले. दारू पीत, धमाल करत.

एका मोठ्या घरात पोचले. यजमान स्त्री त्या शहरातली, राज्यातली, विश्वशाळेतली एक प्रतिष्ठित स्त्री होती. अमेरिकेत एक सोशलाईट नावाची जमात असते. सोशलाईट माणसांचा समाजाच्या वरच्या थरात वावर असतो. गववगवांकित पुढारी, नट, लेखक, उद्योगपती इत्यादी लोकांमधे ही माणसं वावरतात आणि अरे तुरेच्या भाषेत सर्वांशी बोलतात. अगदी अमेरिकेचा प्रेसिडेंट असो की बिल गेट्स असो, सोशलाईट माणसं त्यांना आपले लंगोटी यार किंवा ब्रेसियर यार असल्यासारखं संबोधतात.

एडबरोबर दोन अनोळखी आणि काहीजे झांगड लोक पाहिल्यावर सोशलाईट बाईंचा चेहरा पडला.  पण एड बरोबर असल्यानं त्यांचा नाईलाज होता.

एका अंडाकार आकाराच्या टेबलाभोवती गावातले प्रतिष्ठित जेवायला बसले. त्यात लेखक, पत्रकार, प्राध्यापक, विचारवंत वगैरे लोक होते. छतावर एक विशाल झुंबर वातावरणाचं प्रतिष्ठित रूप सिद्ध करत होतं. टेरी आणि केरनला टेबलाभोवती न बसवता, टेबलापासून काही अंतरावर घाईघाईनं गोळा केलेल्या दोन खुर्च्यांवर बसवलं होतं.

सोशलाईट बाईनं एडची ओळख करून दिली- एड हा एक तत्वज्ञ आहे.

एडनं धुडकावलं- हॅट. मी तत्वज्ञ वगैरे नाही. मी निव्वळ मनासारखं जगतोय येवढंच.

एक जण एडला म्हणाला – तुम्ही बुद्धीझम ट्राय कां करून पहात नाही.

बुद्धीझम ट्राय करणं? तत्वज्ञान असं ट्राय बिय करता येतं?

एडनं त्या माणसाला विचारलं- काय हो, तुमच्या अमूक एका बुद्धीष्ट केंद्रात खूप फ्री सेक्स असतो, खूप मादक सेवन होतं. खरं आहे का हो?

प्रश्न विचारणारा आणि टेबलावरची सर्व सभ्य माणसं गरगरली.

एका उपस्थितानं विचारलं- एड, तुम्ही तुमच्या लिखाणात कोणता विचार मांडता.

एड म्हणाला- हॅड. कसला विचार आणि कसलं काय. माझ्या लिखाणात काय आहे ते टेरीलाच विचारा..

जमलेले लोक टेरीकडं पाहू लागले.

टेरी म्हणाला- एड हा काही तत्वज्ञ वगैरे अजिबात नाही. तो एक फार डेंजरस माणूस आहे.

जमलेले लोक खट्टू झाले. समाजातली प्रतिष्ठित  मंडळी एका प्रसिद्ध कादंबरीकाराला भेटायला आली होती आणि हा माणूस तर म्हणतोय की एड  डेंजरस आहे.

सोशलाईट लेडी वैतागली. तिनं टेरीला सांगितलं की त्यानं माफी मागावी.

टेरी म्हणाला- एड हा डेंजरस माणूस आहेच मुळी. त्यासाठी माफी कसली मागायची.

लेडी जामच वैतागली. म्हणाली- मला वाटतं की टेरी या आगंतुकानं इथं थांबू नये, निघून जावं.

टेरी उठला. पाठोपाठ केरन उठली. जाऊ लागले.

एड उठला- मीही जातो. तुम्हा लोकांची एक शानदार पार्टी आम्ही खराब केली या बद्दल मी क्षमा मागतो, जातो.

तिथं निघून गेले. पार्टीला जाताना आणि पार्टीतून परतताना तिघांना खूप गप्पा करता आल्या. टेरीसाठी काय लिहिता येईल याचा विचार झाला. केरन आणि एड यांची दोस्ती झाली. एडला त्याच्या मजकुरात कोणी ढवळाढवळ केलेली चालत नसे. पण केरनला मात्र त्यानं आपल्या लेखनाचं संपादन करायची परवानगी दिली.

नकाशावर न दिसणाऱ्या  एका टस्कन या गावात एड मेला. एडनं आपल्या निष्प्राण शरीराचं काय करायचं ते लिहून ठेवलं होतं.  एडचे मित्र वैराण वाळवंटी टस्कनमधे पोचले. एड प्रवासात स्लीपिंग बॅगमधे झोपत असे.  त्या जीर्ण स्लीपिंग बॅगमधे मित्रानी एडचं शरीर कोंबलं.  एका टेंपोमधे खाली सुका बर्फ पसरून त्यावर स्लीपिंग बॅग ठेवली.  वाटेत एडच्या इच्छेनुसार भरपूर व्हिस्की आणि बियरच्या बाटल्या गोळा करण्यात आल्या. एडला अज्ञात ठिकाणी पुरण्यात आलं. त्या वेळी भाषणं झाली नाहीत. एडच्या सांगण्यानुसार लोक खूप प्याले, नाचले, खूप धिंगाणा घातला, आनंद साजरा केला.

एडच्या कबरीवरच्या दगडावर हातानं मजकूर लिहिला होता एडवर्ड पॉल एबी. १९२७-१९८९. नो कॉमेंट.

टेरीना हंटर थॉम्सन या लेखकाकडून  लिहून घ्यायचं होतं.  हंटर म्हणाला की अमूक गोल्फ कोर्सवर ये. हटर गोल्फ खेळत असे, त्या बरोबरच प्रचंड दारू पीत असे आणि एसिड नावाचं एक मादक घेत असे. टेरीनी मादक काही घेतलं नाही पण दारू मात्र खूप प्याले.  दोघे आणि दुसरा एक संपादक जॉर्ज प्लिंप्टन  मिळून रात्रभर खूप प्याले, गप्पा केल्या. दुसऱ्या दिवशी मोठ्ठी मुलाखत झाली. ती मुलाखत प्रसिद्ध झाली. दीर्घ मुलाखती हा पत्रकारी प्रकार टेरीनी सुरु केला, रुळवला.  नंतर हंटर स्वतंत्रपणे टेरीसाठी लिहू लागला.

हंटरनं राजकारण कव्हर केलं. पण पुढाऱ्यांची भाषणं, त्यांचे फोटोसाठी फाकवलेले जबडे यात हंटरला रस नव्हता. पुढाऱ्यांच्या वागण्यातल्या विसंगती आणि दुष्टपणा तो अचूक हेरत असे.   निक्सन यांना ७२ सालच्या निवडणुकीसाठी नामांकन मिळालं तेव्हा  त्यांच्यासमोर अमेरिकन माजी सैनिकांनी निदर्शन केली होती. त्या प्रसंगाचं वृत्तांकन हंटरनं केलं. सैनिकानी आपल्याला मिळालेली शौर्य पदकं  भिरकावून दिली होती. वियेतनाम युद्धात पाय गमावलेला एक सैनिक चाकाच्या खुर्चीवर बसून निदर्शनात सामिल झाला होता. कोविक त्याचं नाव. त्याच्या जवळ माईक नव्हता. शिरा ताणून ताणून तो निक्सनचे वाभाडे काढत होता. हंटरनं त्याचं भाषण छापलं. हेच भाषण जर कोविकला निक्सन यांच्या मंचावरून देशासमोर करता आलं असतं तर तिथंच निक्सन यांची उमेदवारी संपली असती असं हंटरनं लिहिलं.

निक्सनचा पैसे जमवण्याचा एक कार्यक्रम होता.  प्रत्येकी १ हजार डॉलर भरून जेवायला यायचं, जमलेले पैसे निक्सन यांचा निवडणुक निधी. निक्सन वियेतनाम युद्धासाठी बदनाम होते. लोकांचा त्यांच्यावर राग होता. जेवण कार्यक्रमाच्या बाहेर माजी सैनिक आणि विद्यार्थी निदर्शनं करत होते. पोलिसांची फौज उभी होती. निक्सन यांनी आपल्या समर्थकांना बसमधून त्या ठिकाणी आणलं, भाडोत्री शाळकरी मुलं गोळा केली.  निक्सन टोळी आणि निदर्शक यांच्यात बाचाबाची, ढकलाढकली होत असे. पोलिस मधे पडत, काठ्या चालवत. निक्सनला शेलक्या शिव्या देत. अमेरिकेतली जनता हे सारं पहायला तयार नव्हती. टीव्ही चॅनेल हा प्रकार दाखवत नव्हती. हंटरनं या प्रसंगाचं सविस्तर वर्णन लिहिलं.

हंटर थॉम्सन यांची गोंझो (Gonzo) पत्रकारी टेरीनी आकाराला आणली. गोंझो हे हंटरच्या एका कादंबरीतलं पात्रं होतं.  गोंझो पत्रकारी म्हणजे थेट विषयाला हात घालणं, नमनाला घडाभर तेल नाही, जे काही सांगायचं ते इकडं तिकडं न करता धाडकन सांगायचं. साठी आणि सत्तरीच्या दशकांत अश्लील चित्रपटांनी एक नवी जात  निर्माण केली. या अश्लील चित्रपटात अश्लीलता चित्रपटाच्या अगदी पहिल्या दृश्यापासून सुरु होत असे. चित्रपटाला गोष्ट वगैरे नसे, नुसता सेक्स.

गोंझो शैलीतला थेटपणा  हंटर थाम्सननं राजकीय पत्रकारीत आणला. राजकारणातला भ्रष्टाचार इत्यादी थेट मांडायचं, विश्लेषण, समर्थन वगैरे घोळ नाही.

हंटर लोकप्रिय झाला. भरमसाठ पैसे मिळू लागले. एकादा वृत्तांत लिहिण्यासाठी तो सहा सात हजार डॉलर अडव्हान्स घेत असे.  तो इतका प्रसिद्ध झाला की कुठंही गेला तरी अमेरिकाभर त्याला लोक ओळखत, त्याच्या भोवती गोळा होत.  तटस्थपणे वृत्तांकन करणं त्याला अशक्य झालं. हताशा निर्माण झाली. हंटरनं आत्महत्या केली.

” एकदा एस्क्वायरमधे असताना माणसाच्या जीवनातल्या विविध टप्प्यांवर स्टोरी करावी अशी कल्पना सुचली. २१, ३५, ५०, ६० अशा कुठल्या तरी टप्प्यावर. मला वाटलं अमेरिकन माणूस १० वर्षाचा असताना अशी स्टोरी कां करू नये. सुझन ऑर्लिन ग्रेट पत्रकार होती. तिनं न्यू जर्सीतल्या एका १० वर्षाच्या मुलावर लिहिलं. त्या काळात व्हिडियो गेम्सचं पेव फुटलं होतं. बँग बँग, आवाज आवाज. मुलांना एफबीआय एजंट व्हावंसं वाटत होतं. हाणामारी करणाऱ्या कॅरेक्टर्स त्यांचे हीरो होते. ते सारं सुझननं लिहिलं. स्टोरी गाजली. स्टोरी त्या वर्षीची बेष्ट स्टोरी झाली. ”

टॉम वुल्फ हा टेरींचा एक लेखक.

टॉम वुल्फनं  नव्या पत्रकारीची व्याख्या केली. वुल्फनं साहित्य आणि पत्रकारी, दोन्हींवर झोड उठवली. टॉम वुल्फ म्हणत असे की अमेरिकन साहित्य मेलं आहे, साहित्यानं वास्तवापासून फारकत घेतली आहे. साहित्य कसं असावं तर एमिल झोला आणि चार्ल्स डिकन्सच्या साहित्यासारखं असं वुल्फ म्हणत असे. साहित्याच्या मानानं पत्रकारी अधिक प्रासंगिक-प्रस्तुत आहे असं त्याचं म्हणणं होतं.

टॉम वुल्फनं लिहिलं. १. पत्रकारानं दुरवरून घटनांचं वर्णन करू नये, घटनेच्या जागी हजर राहून वाचकाला प्रत्यक्ष घटना दाखवावी.२. घटनास्थळातलं लोकांचं बोलणं संवादाच्या स्वरूपात लिहावं. ३. घटनेच्या ठिकाणची माणसं कादंबरीतल्या पात्रांसारखी रंगवावीत, त्या माणसांच्या मनात काय असेल  इत्यादी गोष्टी लिहाव्यात.४ घटना आणि माणसांच्या आसपासचा परिसर, वातावरणही मांडावं.

टेरी त्यांच्या पूर्वसूरीकडून शिकले होते की संपादकाला वाचकांची नस सापडायला हवी, वाचकांना काय हवंय, काय आवडतं ते संपादकाला कळायला हवं. टेरी म्हणत की वाचकांना वाचकांना अचंबा हवा असतो. वाचकांना आपल्याला काय हवंय  ते त्यांना माहित नसतं. संपादकानं ते हेरून त्यांची गरज भागवायची. काळ बदलत जातो. वाचकांची समज बदलत जाते. वाचकांच्या गरजा बदलत जातात. त्या गरजा खुद्द वाचकांनाही माहित नसतात. त्या संपादकांना ओळखाव्या लागतात. वाचकांना काय हवंय आणि ते देणारा लेखक-पत्रकार कोण आहे ते संपादकाला कळावं लागतं. वाचकाला लेखकाकडं आणि मजकुराकडं न्यावं लागतं. एक आश्चर्य हाती लागल्याचा आनंद वाचकाला व्हायला हवा.

टेरी इतर विचारवंत संपादकांकडून शिकले.  टेरीच्या लेखी चांगल्या पत्रकारीच्या दोन महत्वाच्या कसोट्या होत्या.

संपादक चांगला शिक्षक असतो. शिक्षकाचे गुण स्वतंत्रपणे दिसत नाहीत, ते त्याच्या विद्यार्थ्यांच्या कर्तृत्वामधे दिसतात.

शब्द क्षणभंगुर असतात. ते लेखकाच्या मनातून उचलून वाचकाच्या मनात पोचवणं हे सर्वात कठीण काम. तेच तर संपादकाला करायचं असतं.

।।