आशय आणि अभिव्यक्ती अशा दोन्ही गोष्टी साधणारा चित्रपट, पोस्ट.

आशय आणि अभिव्यक्ती अशा दोन्ही गोष्टी साधणारा चित्रपट, पोस्ट.

वॉशिंग्टन पोस्ट, प्रकाशक कॅथरीन ग्रॅहॅम, संपादक बेन ब्रॅडले.

पेंटॅगॉन पेपर्स, वॉशिंग्टन पोस्ट, पत्रकारीचा इतिहास.

वियेतनाममधे अमेरिकनं शस्त्रं, सैनिक, खूप निःशस्त्र आणि निरपराध माणसं मारली. वियेतनामीनी चिकाटीनं अमेरिकन संकटाला तोंड दिलं, अमेरिका पराभूत झाली. हे ढळढळीत सत्य अमेरिकन सरकार अमेरिकन जनतेपासून लपवत होतं.

वॉशिंग्टन पोस्टचे व्यवस्थापकीय संपादक बेन ब्रॅडलेनी रँड कॉर्पोरेशनकडं गोळा झालेली माहिती मिळवली, माहितीवर आधारीत लेखमाला पेंटॅगॉन पेपर्स या शीर्षकानं सुरु केली. पोस्टवर दबाव आला. सरकारनं बंदी घातली. पोस्टची लायसेन्सेस रद्द केली, पोस्ट हा देशद्रोह करत आहे असं म्हणत पोस्ट विरोधात प्रचार मोहिम सुरु केली. पोस्टवर खटला भरला.  पोस्टच्या प्रकाशक कॅथरीन ग्रॅहॅम न डगमगता बातमीदार आणि कार्यकारी संपादकांच्या मागं उभ्या राहिल्या, पेंटॅगॉन कागदं प्रसिद्ध केली.

ही गोष्ट स्पीलबर्गनं पोस्ट या सिनेमात सांगितलीय.

बोस्टन ग्लोब या पेपरनं चर्चमधले पादरी लहान मुलांचं सेक्सशोषण करतात हा विषय जगासमोर मांडला. गेल्या वर्षी  स्पॉटलाईट या चित्रपटानं बोस्टन ग्लोबनं केलेल्या कामगिरीची गोष्ट मांडली. त्या चित्रपटाला ऑस्कर मिळालं, यंदा पोस्टला ऑस्कर मिळण्याची शक्यता आहे.

अशोक जैन यांचं पेंटॅगॉन पेपर्सचं मराठी भाषांतर  गाजलं.

कागदं पळवणं. संपादकावर वकील, प्रेसिडेंट, शेअर होल्डर्स, सत्ताधारी पक्ष यांनी जबर दबाव आणणं. कागदं प्रसिद्ध होणं. ही गोष्ट पेपर कसा चालतो याच्या तपशीलासह चित्रपटात मांडली आहे. १९७१ साली बातमीदार टाईपरायटर वापरत. साधी ऑफिसेस होती. संपादक, बातमीदार इत्यादी मंडळी कोंडाळं करून चर्चा करत. त्यांचे साधे कपडे. त्या काळातलं लायनो टाईप आणि रोटरी प्रिंटिंग ही छपाई तंत्रं, पेपरांचे गठ्ठे दारात आणि रस्त्यात फेकले जाणं, लोकांनी पेपर घेताना गर्दी करणं, बातमीदारानं गुप्तता टिकावी यासाठी सार्वजनिक फोनवरून फोन करणं इत्यादी तपशील चित्रपटाला रंगत आणतात.

एका परीनं हा एक पीरियड सिनेमा होतो. ऐतिहासिक सिनेमातले कपड्यांप्रमाणंच साठीतले आणि सत्तरीतले कपडेही हाही तितकाच अभ्यासाचा विषय असतो. गांधी चित्रपटातल्या कपडेपटासाठी भानू अथैया यांना ऑस्कर मिळालं होतं.

स्पीलबर्ग या दिद्गर्शकाचा मुख्य जिव्हाळ्याचा विषय म्हणजे अमेरिका. अमेरिकन इतिहास,  अर्थकारण,  गुन्हे, विश्वशाळा, बँका, पेपर इत्यादी अंगांवर तो चित्रपट करतो. अमेरिकन चित्रपट करताना योग्य अयोग्य, पाप पुण्य, देशप्रेम किंवा देशद्रोह असं काही त्याच्या डोक्यात नसतं. त्याला विषयातलं नाट्य दिसतं. त्याला विषयातलं दृश्यमूल्यं दिसतं, त्याला सिनेमा दिसतो. ब्रिजेस ऑफ स्पाय या सिनेमात गुप्तचरांच्या भेटी, त्यांना होणारा त्रास या गोष्टीतलं नाट्य त्यांनी पकडलं. लिंकन या सिनेमात त्यांना एक हाडीमाशी गुणावगुणांचा गुंता असलेला माणूस आणि त्याच्या जीवनातल्या नाट्यमय घटना दिसल्या, खासदारांची खरेदी करणारा, लबाडीनं खासदारांना आपल्याकडं वळवणारा लिंकन त्यांना दिसला.

दंगा न करता, हिंसा किंवा सेक्स न दाखवता, चमकदार संवाद न लिहिता, कॅमेऱ्याच्या वापरातून माणूस आकाशायेवढा मोठा न दाखवता  कथानक कसं रंगवावं याचा एक पाठच स्पॉटलाईट किंवा पोस्ट या सिनेमांतून मिळतो. चित्रपटातली दोन मुख्य पात्रं, प्रकाशक आणि संपादक, बरेचवेळा इतर अनेक लोकांच्या समवेत दिसतात, त्यांचे एकट्याचे क्लोज कमी दिसतात. संगीत इतकं प्रभावी आहे की ते सिनेमा पहाताना आपल्या लक्षातही येत नाही, दृश्यात मिसळून जातं.

समीक्षक आपल्या सोयीसाठी समांतर चित्रपट, कलाचित्रपट असं   वर्गीकरण करतात. ते कप्पे त्यांच्या लिखाणाच्या सोयीसाठी असतात, मुख्य भाग की चित्रपट चांगला असायला हवा, तो पहावासा वाटायला हवा आणि शक्य झाल्यास तो पाच पन्नास वर्षांनीही पहातांना आनंद मिळायला हवा. गॉड फादर आजही पाहिला जातो. सत्यजीत रे आणि बर्गमनच्या फिल्म आजही पाहिल्या जातात. चांगला सिनेमा या वर्गीकरणात स्पीलबर्ग यांचे अनेक सिनेमे मोडतील; पोस्ट, स्पॉटलाईट,  त्या वर्गीकरणात बसतात.

या चित्रपटात दोन मुख्य पात्रं आहेत. प्रकाशक कॅथरीन ग्रॅहॅम आणि कार्यकारी संपादक बेन ब्रॅडले. मेरिल स्ट्रिप आणि टॉम हॅक्स या दोघांनी ही पात्रं वठवलीत. दोनही अभिनेते अभिजात म्हणावेत या दर्जाचे आहेत हे त्यांनी आजवरच्या अनेक चित्रपटातून सिद्ध केलंय.

कॅथरीन ग्रॅहॅम ऊर्फ के ही व्यक्ती ऐतिहासिक आणि गुंत्याची आहे, होती. त्या २००१ साली वयाच्या ८४ व्या वर्षी वारल्या. पोस्ट हा पेपर त्यांच्या वडिलांच्या मालकीचा. वडील युजीन मायर हे कोट्याधीश होते. त्यांनी हा पेपर कॅथरीनचा नवरा फिल ग्रॅहॅमच्या हाती सोपवला. बहुसंख्य शेअर त्याच्या हवाली केले. फिल विक्षिप्त पण बुद्धीमान माणूस होता. त्याला राजकारणात रस होता. वॉशिंगटनमधे राहून तो प्रेसिडेंट आणि सरकारातल्या उच्च पदस्थांशी जवळीक ठेवत असे. जॉन्सन प्रेसिडेंट होते तेव्हाची गोष्ट. त्यांच्या काँटॅक्ट लेन्सेस पडल्या. फिलनं गुडघ्यावर बसून त्या जमिनीवरून हुडकून उचलल्या आणि जॉन्सनना दिल्या. एका पेपरचा प्रकाशक प्रेसिडेंडसमोर गुडघे टेकतो हे दृश्य त्या काळात खूप गाजलं, फिलवर टीका झाली.

फिलनं पोस्ट हा सरकारी पेपर केला होता. पोस्टमधे संपादकीय चांगली असत पण बातम्यांच्या नावानं बोंब होती. वॉशिंग्टनमधे एकदा वांशिक दंगल झाली तेव्हां फिलनं त्या बातम्या खूप गाळसाळ करून छापल्या, सरकारला अडचणीच्या बातम्या छापूच दिल्या नाहीत. बेन ब्रॅडली हा तेव्हां एक साधा शहर बातमीदार होता, त्याला फटके बसले, त्यानं पेपर सोडला.

फिल घाण वागत असे, घाण बोलत असे, नंतर नंतर नशेच्या आहारी गेला होता. त्यानं कॅथरीनला फार वाईट वागवलं. कॅथरीलना चार मुलं झाल्यावर ती आता लठ्ठ झालीय,अनाकर्षक झालीय असं फिल जाहीररीत्या हिणवत असे. कॅथरीननं आपल्या आत्मचरित्रात म्हटलंय की आपल्याला  दारातल्या पायपुसण्यासारखं स्थान होतं, फिल या पतंगाची आपण शेपटी होतो.

कॅथरीनची आईही तऱ्हेवाईक होती. तिला मोठ्या लोकांच्या सहवासात वावरायचं व्यसन होतं. ती कॅथरीनला घालून पाडून बोलत असे. लग्नानंतर तोच उद्योग नवऱ्यानं केला. कॅथरीनला आत्मविश्वास उरला नव्हता.  फिलनं इतर स्त्रियांशी संबंध ठेवायला सुरवात केल्यावर कॅथरीन आणि फिल वेगळे झाले. तणाव वाढले. फिल अधिक व्यसनी झाला, त्यांनं आत्महत्या केली.

आत्मविश्वास गमावलेली, पेपरचा अनुभव नसलेली, सतत प्रेसिडेंट  वगैरे लोकांच्यात वावरायची सवय झालेली कॅथरीन अचानक वॉशिंगटन पोस्ट या पेपरची प्रकाशक, मालक झाली. फिलनं पेपरची वाट लावली होती. पोस्ट गल्ली पेपर झाला होता, सत्तेचा हस्तक पेपर झाला होता, पेपरला प्रतिष्ठा नव्हती, विश्वासार्हता नव्हती. अशा स्थितीत कॅथरीननं बेन ब्रॅडली या एकेकाळी पेपरात असलेल्या पण नंतर न्यूज वीक या पेपरात एक दर्जेदार पत्रकार म्हणून मान्यता पावलेल्या बेन ब्रॅडलीला पोस्टमधे घेतलं.

बेननं तीनेक वर्षाच्या काळात उत्तम बातमीदार आणि संपादकीय लेखक नेमले. पोस्टचा पाया तयार झाला आणि पेंटॅगॉन पेपर्सना प्रसिद्धी द्यायला न्यू यॉर्क टाईम्सनं सुरवात केली. खरं म्हणजे हा उद्योग आपणच करायला हवा होता, टाईम्सनं पुढाकार घेतला याची खंत बेनला वाटली. टाईम्सवर अध्यक्ष निक्सननी पेपर्स छापायला बंदी घातल्याव बेननं ती कागदं स्वतंत्रपणे मिळवली आणि छापायचा निर्णय घेतला.

कॅथरीनचा एकूण वावर सत्तेतल्या सर्वोच्च वर्तुळातला. प्रेसिडेंट निक्सन, सेक्रेटरी मॅकनामारा, किसिंजर इत्यादी लोकांच्या दैनंदिन बैठकीत कॅथरीन होती. या सर्वांना उघड पाडणारे कागद प्रसिद्ध करायचे होते. कॅथरीवर हिमालयायेवढा दबाव होता. पत्रकारीचा अनुभव नाही, आत्मविश्वास नाही. अशा वेळी एका क्षणी बेनच्या सांगण्यावरून कॅथरीननं पेपर्स छापायला परवानगी दिली.

कॅथरीनचा दीर्घ इतिहास दाखवणं चित्रपटात शक्य नव्हतं. कारण चित्रपट पोस्ट या पेपरवरचा होता, तो चरित्रपट नव्हता. कॅथरीनचं एकटेपण, तिचा दोलायमान आत्मविश्वास आणि तिनं घेतलेला कणखर निर्णय दिग्दर्शकानं मोजक्या दृश्यांतून दाखवलाय आणि मेरिल स्ट्रिपनी तो उत्तम वठवलाय.

पुढं चालून निक्सन यांनी वॉटरगेट या इमारतीतल्या डेमॉक्रॅटिक पार्टीच्या कचेरीत घुसून त्यांचे संवाद व्यवहार चोरले. हेही प्रकरण वॉटरगेट या नावानं पोस्टनं उघडं पाडलं.

कॅथरीन ग्रॅहॅमचे सत्ताधाऱ्यांची उत्तम संबंध होते. केनेडी, जॉन्सन, निक्सन, कार्टर, क्लिंटन, रेगन या सर्वांची कॅथरीनच्या घरी ऊठबस असे. पेंटॅगॉन पेपर्स आणि वॉटरगेट हा काही आपल्या ध्येयाचा भाग नाही, ते आपल्या मनाविरोधातच घडलं आहे असं कॅथरीननं लिहिलं आहे. पण पोस्ट हा एक पेपर आहे, पेपरनं स्वतंत्रपणे आपला व्यवसाय केला पाहिजे, बातमी हा इतिहासाचा कच्चा खर्डा असतो असं कॅथरीनचं म्हणणं होतं. त्यामुळं आपण सत्ता आणि सत्तेच्या जवळ असण्यात आनंद मानत असलो तरी पेपरचं स्वातंत्र्य, तिथं काम करणाऱ्या बातमीदारांचं आणि संपादकांचं स्वातंत्र्य यात आपण ढवळाढवळ करत नाही असं कॅथरीननं लिहून ठेवलंय.

व्यक्तिगत पातळीवर निक्सन यांच्याशी संबंध पण पेपर मात्र निक्सन यांची धुलाई करतो असं धोरण कॅथरीननं अवलंबलं. एक आत्मविश्वास गमावलेल्या स्त्रीमधे असा बदल कसा झाला हे कोडं अजून उलगडलेलं नाही. पेंटॅगॉनचा निर्णय आपण विचार न करताच धाडकन घेतला, तो कां घेतला ते आपल्याला माहित नाही असं कॅथरीननं आत्मचरित्रात म्हटलंय.

निर्णय विचार न करता घेतला पण नंतर आयुष्यभर त्या निर्णयाला कॅथरीन चिकटून राहिल्या.

।।

 

12 thoughts on “आशय आणि अभिव्यक्ती अशा दोन्ही गोष्टी साधणारा चित्रपट, पोस्ट.

  1. खूप छान सर. विस्तृत माहिती.

  2. Excellent review. The movie Had already enhanced the curiosity as what was the thought process in Katherine’s mind at the time of taking a decision of such a great magnitude. Your review has while giving so many more details further intensified the curiosity. Thanks for these details.

  3. पोस्ट मला फार ढोबळ वाटला..शिवाय कॅथरीन उलटाही निर्णय घेऊ शकली असतीच हा या नाट्यातला सर्वात मोठा दुबळा दुवा आहे. त्यामुळेच लोकांना ट्रम्पविरु्दध लढायला यातून मेसेज वगैरे मिळतोय हे जरा जास्तच वाटते..

  4. पञकार पञकारीता याविषयी भारतीय व अमेरिका यांच्या तीला भ

  5. लेखात अनवधानानं स्पॉटलाईट या सिनेमाचा दिद्गर्शक स्पिलबर्ग होता असं मी लिहिलं होतं. प्रत्यक्षात स्पॉटलाईटचा दिद्गदर्शक टॉम मॅकार्थी आहे. निळू दामले.

  6. पत्रकारिता करतांना ती व्यवसाय म्हणून करावी पण व्यावसायिकता तरी पूर्णपणे जपावी याचं हे उत्तम उदाहरण….
    सतत दबावात कार्य करणाऱ्या संपादकांना,युवा पत्रकारांना आणि पत्रकारिता क्षेत्रात येऊ इच्छिणाऱ्यांसाठी कदाचित हा चित्रपट प्रेरणादायी ठरू शकेल असं वाटतंय.
    धन्यवाद सर

  7. फारच छान आणि समर्पक असा गोषवारा लिहिलाय, काका. चित्रपट बघण्याची उत्कंठा निर्माण झालीये

  8. लेख वाचून सिनेमा बघावा असं वाटू लागलं यांतच लेखाचे यश आहे.

  9. सिनेमा सुरेख आहे; काही इतिहास नव्याने समजला .

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *