खुशवंत सिंग यांनी दोन कादंबऱ्या लिहिल्या, काही कथा लिहिल्या. परंतू ते लेखक मानले जात नाहीत. शिख धर्माच्या इतिहासावर त्यांनी एक पुस्तक लिहिलं. परंतू ते अभ्यासक, संशोधक मानले जात नाहीत. काही काळ ते पेंग्विन प्रकाशनाचे मानद सल्लागार संपादक होते.  लेखकांची हस्तिलिखितं किंवा मूळ लिखितं वाचल्याचं दिसत नाही. वीकलीमधला त्यांचा काळ हाच त्यांचा संपादकपणाचा खरा काळ. फक्त नऊ वर्ष त्यांनी संपादन केलं असलं तरी ती कामगिरीसुद्धा भारतीय पत्रकारीत एक मैलाचा दगड असल्यागत आहे.

।।

टाईम्स ऑफ इंडियाच्या इमारतीत चवथ्या मजल्यावर ‘ इलस्ट्रेटेड वीकली ‘ ची कचेरी. सकाळची पावणेनऊची वेळ. सफाई कर्मचारी संपादकाची खोली आणि टेबल साफसूफ करत होता.

चुरगळलेला टी शर्ट आणि ओबडधोबड फेटा घातलेला एका सरदारजी खोलीच्या दारात उभा राहिला. सफाई कामगार म्हणाला की संपादक दहा नंतर कधीतरी येतील, ही संपादकाना भेटायची वेळ नाही. सरदार म्हणाला मीच संपादक आहे. असला गबाळा माणूस संपादक असू शकतो असा त्या सफाई कामगाराचा अनुभव नव्हता.

१९६९ साली खुशवंत सिंग यांचा इलस्ट्रेटेड वीकली या साप्ताहिकाच्या संपादकपदाचा हा पहिला दिवस.

खुशवंत सिंग त्यांच्या कुलाब्यातल्या रहात्या घरापासून बोरी बंदरच्या टाईम्स इमारतीत चालत आले होते. त्यानंतरच्या त्यांच्या नऊ वर्षाच्या संपादनाच्या काळात ते दररोज चालत येत आणि चालत जात. त्यांनी कधी कार वापरली नाही, टॅक्सी वापरली नाही. कित्येक वेळा ते ट्रॅक सूट घालूनच कचेरीत येत. तेवढंच चालणं होतं, तब्येत चांगली रहाते असं म्हणत.

नऊ वाजता शुकशुकाट असताना ते कचेरीत पोचत. पाय टेबलावर पसरून कागद मांडीवर घेऊन लिहायला लागत. हातानं लिहीत. बाकीची संपादक मंडळी पोचण्याच्या आधी पत्रव्यवहार, कारभाराची कामं पाहून लिखाण सुरू करत.नंतर मग सहकारी, पाहुणे इत्यादींबरोबर उपदव्याप करायला मोकळे असत.

वीकली १८८० साली त्या काळच्या टाईम्सची पुरवणी म्हणून सुरु झालं होतं. १९२३ पासून ते इलस्ट्रेटेड या रुपात प्रसिद्ध होऊ लागलं. वीकली ही शैली सतराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात जर्मनीत विकसित झाली. पुस्तक व्यवसायाचा पूरक भाग असं या शैलीचं रुप होतं. पुस्तकांची परीक्षणं, पुस्तकांचे अंश, चर्चा त्यात प्रसिद्ध होत. बहुतेक वेळा पुस्तकांचे प्रकाशक ही साप्ताहिकं प्रसिद्ध करत. टाईप सेट केलेली अक्षरं आणि लाकडाच्या ठोकळ्यांच्या ब्लॉकवरून (वूड कट) छापलेली रेखाचित्रं असं साप्ताहिकाचं रूप असे. हळूहळू रंजकतेचा आणि कलात्मकतेचा हिशोब करून रेखाटनं वाढत गेली. साप्ताहिकांना चित्ररूप येऊ लागलं. लंडनमधे १८४२ साली इलस्ट्रेटेड लंडन न्यूज प्रसिद्ध झालं. १८८० नंतर फोटोग्राफी विकसित झाली आणि हाफटोन ब्लॉक तयार करण्याचं तंत्र विकसित झालं. त्यातून आज आपण पहातो ती चित्र सिद्ध होऊ लागली. तिथून साप्ताहिकांनी चित्रमय रूप धारण केलं. ब्रीटनमधे घडलेल्या या तंत्रज्ञानातल्या घडामोडी आणि त्याचा पत्रकारीवर झालेला परिणाम टाईम्सच्या पुरवणीत १८८० साली दिसू लागला.

खुशवंतसिंग यांनी संपादकपद घेतलं तोवर वीकलीचा खप फार तर १० हजार असे. ते एक कौटुंबिक पत्र होतं. जन्म, मरण, लग्न इत्यादीच्या बातम्या असत. माहितीपर लेख असत. गृहिणी, मुलं इत्यादींनी वाचावा असा मजकूर असे. राजकारण इत्यादी विषयही येत असत. साधारणपणे वीकली निरस,कंटाळवाणं असे. दवाखान्यात आणि केस कापायच्या दुकानात वेळ काढण्यासाठी ठेवलेला मजकूर असं त्याचं रूप असे. त्यात त्रास देणारं काहीच नसल्यानं घरामधे ते टेबलावर सुखानं पडलेलं असे, मुलापासून आजीआजोबापर्यंत कोणीही वाचावं, किंवा वाचू नये.

खुशवंत सिंग यांनी विचार केला की आपण  कितीही बंडल संपादक असलो तरी आहे या पेक्षा अधिक बंडल करायला वाव नाही इतकं हे साप्ताहिक बंडल आहे. तेव्हां आपण काहीही केलं तरी अधिक वाईट होणार नाही, झालंच तर सुधारणारच होईल.

खुशवंत सिंग यांनी तीन उद्दिष्टं ठरवली होती.  ” माहिती, रंजन आणि डिवचणं, inform, amuse and irritate. भारतीय वाचकांना निरुत्साही सुस्तीतून बाहेर काढणं, विचार करायला डिवचायचं, विनोद आणि उपरोधीक शैली वापरून.”

खुशवंत सिंग यांनी वाचकाला काय वाचायला आवडेल याचा विचार केला. त्या काळात संपादक, प्रकाशक, मालक यांच्या मते जे चांगलं असेल ते वाचकांना दिलं जात असे. संपादकाची आवड हे इंजिन पत्राला खेचत असे. खुशवंत सिंग म्हणत वाचकाला काय हवंय ते पहात.

वीकलीनं शकीला बानो भोपाली या गायिकेवर कव्हर स्टोरी केली.  शकीला बानो कव्वाली गायिका होत्या. भेंडीबाजार इत्यादी ठिकाणच्या तळातल्या माणसांमधे त्या प्रिय होत्या. शास्त्रीय संगित (भारतीय, पश्चिमी) हे समाजातलं शिष्ट संमत गाणं होतं. गझल ऐकली जात असे पण तीही बेगम अख्तर किवा शोभा गुर्टू अशा गायिकांकडून. शकीला बानो चढ्या आवाजात गात, धुंद गात. शकीला बानोंची वेषभूषा, देहबोली इत्यादी सारं आजच्या भाषेत बोलायचं तर सेक्सी आणि भडक होतं. भरपूर रंगीत पानभर फोटोंनी स्टोरी सजली होती. संख्येचा हिशोबात विचार केला तर हरिप्रसाद किवा किशोरी आमोणकर यांचं गाणं कितीसे लोक ऐकतात? त्या मानानं शकीला बानोचे श्रोते खूप जास्त. शकीला जर  लोकांना आवडत असेल तर तिच्यावर मजकूर यायला हवा असा खुशवंतसिंगांचा हिशोब.

वाचकांनी नाकं मुरडली. मुंबईतल्या एका वाचकानं लिहिलं की आजवर वीकलीचा अंक त्यांच्या घरात डायनिंग टेबलवर ठेवतांना त्यांना संकोच वाटत नसे पण आता मात्र त्यांनी वीकली घेणं बंद केलंय.

खुशवंत सिंगांचं उद्दिष्ट सफल झालं.

वाचक आतुरतेनं नव्या अंकाची वाट पहात. ईशान्य भारतात अंक चारेक दिवस उशीरा पोचत असे, वाचक स्टॉलवर वाट पहात असत. गेल्या आठवड्यात शकीला बानूवर मजकूर असेल तर या आठवड्यात कोणत्याही विषयावर, उदा. सुनील गावसकरवरही मजकूर असेल. राजू भारतन खेळावरचा मजकूर लिहीत. चटकदार शैलीत आणि भरपूर चित्रं.

एका अंकाच्या मुखपृष्ठावर लता मंगेशकर दिलीप कुमार यांना राखी बांधतांना घेतलेला फोटो छापला. पण नंतर एका कव्हरवर परवीन बाबी किंवा प्रोतिमा बेदी. दोघीही सेक्स सिंबल होत्या. प्रोतिमा बेदीचं सारं आयुष्य थरारक. किती नवरे आणि किती प्रियकर. ती जे काही करीत असे ते खुल्लेपणानं सांगत असे, लपवाछपवी नसे. लोकाना अशा गोष्टी वाचायला आवडतात. गाजलेल्या लोकांचं सेक्स लाईफ कसं असतं ते जाणून घ्यायला लोकांना आवडतं. समाजमान्य पत्रकारीत अशा  विषयांना स्पर्ष करणं म्हणजे पाप मानलं जात असे. कारण समाजाला तथाकथित चांगलं वळण लावणं हे पत्रकारीचं उद्दिष्ट आहे असं समाज मानत असे. ते खरं नाही हे लक्षात घेऊन खुशवंत सिंगांनी क्षोभक विषयांना हात घातला. त्यामुळंच बुवाबाजी करणारे भोंदू लोकही वीकलीच्या तावडीत सापडले.

मुसलमान आणि पाकिस्तान हे भारतीय म्हणजे बहुसंख्य असलेल्या हिंदू माणसांच्या आवडीचे आणि भावनेचे विषय. वीकलीनं पाकिस्तान म्हणजे केवळ द्वेषाचा विषय नव्हे आणि मुसलमान म्हणजे वाईट्ट माणसं असतात हे खरं नाही असं सांगणारे अनेक लेख प्रसिद्ध केले.

भारतीय माणूस दररोज पारशी, ज्यू इत्यादी माणसांच्या सहवासात वावरतो. हिंदू माणसाच्या दैनंदिन संपर्कात विविध जातीची माणसं असतात. परंतू या जाती काय आहेत, त्यांचा इतिहास काय आणि त्यांची संस्कृती काय आहे हे भारतीय माणसाला माहित नसतं. खुशवंत सिंग यांनी त्या समाजगटांचा इतिहास आणि संस्कृती यांची माहिती दिली. कोकणस्थ, कायस्थ अशा समाजांची माहिती त्यांनी लोकांसमोर ठेवली.

खुशवंत सिंग वात्रट होते, अवखळ होते. त्यांचं कुतुहुल असीम होतं. लाहोरमधे, दिल्लीत, मुंबईत, लंडनमधे, पॅरिसमधे, कुठंही हिंडत असताना आसपास माणसं काय करताहेत याचं कुतुहुल त्यांना असे. गर्दी दिसली की डोकावून आत काय चाललंय ते पहाणं त्यांना कधी चुकलं नाही. अर्थात या कतुहुलात सेक्स, स्त्रीचं शरीर या गोष्टीचं कुतुहुल त्यांच्या एकूण कुतुहुलात सर्वात अधिक प्रबळ होतं. कळायचं वय झालेलं नसतांनाही त्यांनी आईवडिलांनी केलेला संभोग फार उत्सुकतेन पाहिला होता. त्यांचं हे कुतुहूल त्यांच्या सर्व लिखाणात आणि संपादनात येत असे.

संपादक या माणसाला एक खुर्ची असते, एक पद असते, समाजात एक स्थान असतं. या साऱ्या गोष्टी खुशवंत सिंग यांच्या ध्यानी मनी नव्हत्या. कचेरीत जातांना बाहेरच्या हॉलमधे बसलेल्या शिकाऊ पत्रकारांमधे ते वावरत, त्यांच्याशी आपलेपणानं वागत, त्यांच्यावर बिनधास्त लेखनाच्या जबाबदाऱ्या सोपवत, सल्ला मसलत करत. त्यांनी लिहिलेल्या संपादकीयात किंवा लेखात चुका निघत. ज्युनियर संपादक, शिकाऊ संपादक भीतभीत त्यांच्याकडं जात. खुशवंत सिंग मोठ्या आवाजात गर्जत, काढून टाका, कापा.

खुशवंत सिंगांनी लिहिलेला एक लेख अभिरुचीला सोडून आहे असं वीकलीमधे काम करणाऱ्या एका उमेदवारी करणाऱ्या पत्रकाराच्या लक्षात आलं. पण संपादकाला सांगायचं कसं ते त्याला कळेना. त्यानं एक पत्र लिहिलं. त्या खाली आपलं नाव अक्षरं उलट्या दिशेनं लिहिलं. खुशवंत सिंगांनी पत्र वाचलं. तो कोणी लिहिलंय ते त्यांच्या पटकन लक्षात आलं. संध्याकाळी कचेरी सोडून जातांना ते त्या मुलासमोर थांबले आणि म्हणाले हुशार आहेस, चांगलं पत्रं लिहिलयस. तो मुलगा हादरला. आता आपली नोकरी जाणार असं त्याला वाटलं. खुशवंत सिंगांनी त्याची पाठ थोपटली आणि निघून गेले. पुढल्या आठवड्यात त्याचं पत्र वीकलीमधे छापून आलं.

खुशवंत सिंगाना त्यांच्यावर केलेले विनोद आणि टीका आवडत असे.

प्रक्षोभक विषय आणि अल्पवस्त्र चित्रं या गोष्टी त्या काळात पत्रकारीत प्रचलित होते. ब्लिट्झ आणि करंट या साप्ताहिकात भडक बातम्या आणि पानभर अल्पवस्त्रं मादक स्त्रियांची चित्रं छापली जात असत. डेबोनेर आणि प्लेबॉय ही इंग्रजी पत्रं सेक्सी चित्रं आणि मजकुरासाठी प्रसिद्ध होती. पैकी डेबोनेरचं संपादन विनोद मेहता करत असत. डेबोनेरेच्या अंकात मध्यभागी सेंटरस्प्रेड मोठं चित्र छापलं जात असे. ती पानं तयार झाल्यावर छापायच्या आधी मेहता ती खुशवंतांना पाठवून देत. खुशवंतांना मोठ्ठ्या स्तनांचं आकर्षण होतं हे मेहताना माहित होतं. खुशवंत सिंग त्यांची पसंती कळवत आणि त्या चित्रात प्रसिद्ध होणाऱ्या स्त्रीची गाठ घालून द्या असं विनोद मेहतांना सांगत.

वीकलीचा खप चार लाखाच्या घरात गेला होता. तेव्हां टाईम्स या दैनिकाचा खप लाखाच्या आसपास असे.

मारियो मिरांडा या व्यंगचित्रकाराला खुशवंत सिंगांनी खूप वापरलं. मिरांडांची करियर घडण्यात वीकलीचा वाटा मोठा आहे. आर के लक्ष्मण एक श्रेष्ठ व्यंगचित्रकार म्हणून सिद्ध झाले असतानाच त्यांच्या बरोबरीचं स्थान मिरांडा यांना मिळणं ही मोठी गोष्ट होती. लक्ष्मण यांच्या शैलीपेक्षा मिरांडांची शैली अगदीच वेगळी होती. मिरांडांच्या चित्रांत एकापेक्षा अधिक व्यक्ती असत. माणसांच्या सोबत त्यांचा परिसरही असे. समुद्र किनारा, रेस्टॉरंट, रस्त्यावरची गर्दी, ट्राफिक जाम, विमान तळ असे परिसरही त्यांच्या चित्रात असत. खुशवंत सिंगांनी त्यांचं हे वैशिष्ट्यं बरोबर ओळखलं आणि त्यांचा वापर केला. खुशवंत सिंगांच्या स्तंभासाठी एक ओळख चित्र मिरांडांनी केलं. त्यात एका बल्बमधे अस्ताव्यस्त बसलेले खुशवंत सिंग दिसतात, सोबत पुस्तकांची चवड दिसते, हातात एक उलगडलेला कागद दिसतो आणि बाजूला ठेवलेली दारूची बाटली आणि ग्लास दिसतो. खुशवंत सिंग यांनी हे ओळख चित्र आयुष्यभर त्यांच्या स्तंभासाठी वापरलं.

वीकलीचं संपादन करण्याच्या आधी त्यांनी भारत सरकारच्या योजना या मासिकाचं संपादन केलं. परंतू एक दोन अंकातच त्यांनी ते काम सोडलं. त्या आधी लंडनला भारतीय ऊच्चायुक्तांच्या कार्यालयात काम करताना सरकारी वार्तापत्राच्या संपादनाची जबाबदारी त्यांच्यावर आली होती. परंतू सरकारची भलावण करणारा मजकूर, सरकारी बातम्या येवढाच त्या नियतकालिकाचा आवाका असल्यानं खुशवंतांनी दांडी मारली.

वीकलीच्या संपादनाच्या काळातच त्यांनी मनेका गांधी यांचं सुर्य हे मासिक संपादलं. पण त्यात पत्रकारीला फारसा वाव नव्हता, सल्ला देणं येवढंच खुशवंतांचं काम होतं. नॅशनर हेराल्ड या काँग्रेस पक्षाच्या दैनिकाचं काम त्यांनी काही काळ पाहिलं. पण मुळात त्या पेपरमधे दम नसल्यानं सिंग तिथं टिकले नाही. काही काळ द्यांनी हिंदुस्थान टाईम्सचंही काम केलं. परंतू दैनिक या स्वरूपात निघणाऱ्या पत्राशी खुशवंतांचं जमण्यासारखं नव्हतं. एक दर दररोचचा धबडका. निवांतपणा म्हणून नाही. मजकुरावर विचार करणं, निवांतीनं संपादन करणं ही गोष्ट दैनिकात जमत नाही. खुशवंत हा खुशाल माणूस दैनिकात रमणारा नव्हता. तिथून ते बाहेर पडले पण मरेपर्यंत तिथं त्यांनी स्तंभ लिहिला.

खुशवंत सिंगांचा जन्म पाकिस्तानात झाला. त्यांचं शिक्षण लाहोर, दिल्ली आणि लंडनमधे  झालं. ते वाढत होते त्याच काळात त्यांच्या वडिलांची- शोभा सिंग- भरभराट झाली. दिल्ली शहराची वाढ होत होती. दिल्लीतल्या गाजलेल्या इमारतींचं बांधकाम शोभा सिंग यांनी केलं. अर्धी दिल्ली त्यांच्या मालकीची होती असं म्हणत असत. शोभा सिंग श्रीमंत होते, प्रतिष्ठित होते. जिन्ना त्यांच्या शेजारी रहात असत, त्यांच्या घरच्या समारंभांना हजर रहात असत. फाळणीनंतर जिन्नांनी खुशवंत सिंगांना पाकिस्तानात येण्याचं आमंत्रण दिलं होतं, तिथं त्यांना जिन्ना मोठ्ठया पदावर बसवणार होते. इंदिरा गांधी, नेहरू कुटुंबाच्या आसपास खुशवंत वावरत.

खुशवंत सिंग यांना स्कॉचवंत सिग असंही टोपण नाव ठेवता येण्यासारखं आहे इतका त्यांचा आणि व्हिस्कीचा, स्कॉचचा संबंध आहे. गर्भश्रीमंतीमुळं स्कॉचवैभव त्यांना अनुभवता आलं. पण त्यांनी मद्याच्या आहारी जाऊन धिंगाणा केला, कोणाचा अपमान केला असं घडलेलं नाही. स्त्री, स्त्रीचं शरीर, स्त्रीचं सौंदर्य, उपभोग या गोष्टींबद्दल त्यांना प्रचंड आकर्षण होतं. परंतू तेही एका परीनं वरवरचं होतं. एकदा नर्गिस यांनी त्यांच्या घरी काही दिवस रहाता येईल कां याची चौकशी केली. खुशवंत आनंदानं तयार झाले. त्यांनी अट येवढीच घातली की नर्गीसनी जाहीर करायचं की त्या खुशवंतसिंगांच्या शय्येवर झोपल्या होत्या. नर्गीसनी ते मान्य केलं, अनेक वेळा हसत तसं जाहीरही केलं. हीच खुशवंत सिंगांची खासियत होती. त्यांच्या शय्येवर नर्गीस निजल्या पण तेव्हां खुशवंत शेकडो मैल दूर कुठं तरी होते. आपल्या शय्येवर एक सुंदरी निजली, आपल्यासोबत भले नसेल याचा एक गुदगुल्या करणारा आनंद खुशवंत सिंगानी घेतला.

खुशवंतांचं व्यक्तिमत्व आणि त्यांची शैली गुदगुल्या करणारी, माणसाला एक्साईट करणारी होती.   त्यांच्या व्यक्तिमत्वाचं हे मुख्य लक्षण वीकलीच्या संपादकापदाच्या काळात साकार झालं, त्याला पोषक परिस्थिती लाभली. वीकलीमधल्या कव्हर स्टोऱ्या स्वतः खुशवंत सिंगांनी लिहिलेल्या नाहीत. तसं लिहिणारे पत्रकार त्यांनी शोधले आणि त्यांना प्रोत्साहन दिलं. वीकलीच्या सहकारी पत्रकांना त्यांनी कसं लिहावं याचं शिक्षण दिलं नाही किंवा आज्ञाही दिल्या नाहीत. एक्साईट करणारी शैली खुशवंत सिंग यांनी त्यांच्या लेखांत, स्तंभांमधे, पुस्तकात, भाषणात वापरली. त्या शैलीत वीकलीमधे लिहिलं नाही. वीकलीचं यश त्यात लिहिणाऱ्या पत्रकारांचं, छायाचित्रकारांचं, मांडणीकारांचं आहे. अशी माणसं गोळा करणं आणि त्यांना एकत्र गुंफणं हे संपादकाचं यश आहे.

।।